woensdag 7 september 2011

Kanovaarder als metafoor


Een kanovaarder kun je als metafoor zien voor de manier waarop we omgaan met onze complexe werkelijkheid.


Who's in control?
Het jaarthema van BasisBibliotheek Maasland - Who's in control?  - heeft veel aspecten. Het draait om de vraag wie er in control is. Of er iemand in control moet zijn? Kan zijn? Wil zijn? Een persoon? Een instantie? Een instelling? Een autoriteit? En moet die persoon of instelling wel in control
zijn? En als iemand in control is - of zou zijn - wat moet die dan controleren? Willen we dat dan? Luisteren we naar die autoriteit? Of gooien we - ietwat plastisch gezegd - de kont tegen de krib? Allemaal vragen waarop niet zo eenvoudig een antwoord valt te geven. Een antwoord dat voor iedereen, in alle situaties en voor de komende jaren opgaat. Waarschijnlijk is dat eenduidige antwoord niet te geven. De belangrijkste reden is dat onze samenleving té complex is (geworden).

Kanovaarder als metafoor voor de mens in een complexe samenleving
De kanovaarder die moeite moet doen om in woelig water overeind te blijven kun je zien als metafoor voor de mens die in een complexe samenleving probeert te functioneren. Op een bepaalde manier kun je die kanovaarder ook zien als een 'instelling' die in diezelfde complexe maatschappij overeind moet zien te blijven. Dat valt niet mee. Tot slot heeft onze kanovaarder ook iets te maken met 'de wetenschap' die doorlopend nieuwe inzichten en toepassingen op de wereld afvuurt.
Het beeld van de kanovaarder is afkomstig uit een onverwachte, niet-poëtische wereld, de WRR. Maar het is wel een krachtig beeld.


Will Tiemeijer
In het voorjaar van 2011 verscheen in opdracht van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (de WRR) het boekje Hoe mensen keuzes maken : de psychologie van het beslissen. Een dun boekje (130 pagina's), bedoeld voor mensen die beleid maken (voor regeringen, bedrijven en instellingen). Om hen bij te praten over onderzoek dat de laatste twintig jaar gedaan is op het terrein van hersenen en menselijk gedrag. In zijn voorwoord zegt de schrijver Will Tiemeijer -  niet zomaar:

Wie zijn opleiding genoot in de vorige eeuw doet er verstandig aan zich bij te scholen.
Er is de laatste twintig jaar in de gedragswetenschap veel veranderd.

In een viertal hoofdstukken bespreekt hij ons brein: het 'irrationele', het automatische, het willoze en het sociale. En doet in het slothoofdstuk aanbevelingen voor beleidsmakers hoe om te gaan met de inzichten die de gedragswetenschap de laatste decennia heeft opgeleverd. Kort samengevat: mensen zijn (meestal) geen rationele wezens en nemen met name over 'grote' zaken impulsieve beslissingen (die vaak in gaan tegen hun eigen belang).

Het onbewuste en bewustzijn
Een globale conclusie van recent onderzoek naar de werking van onze hersenen en ons gedrag is dat we als mens heel vaak onbewust iets doen. Keuzes maken. Handelen. Gedrag vertonen. En (slechts?) heel af en toe nemen we bewust een beslissing. Er zijn zelfs hersenwetenschappers die een stapje verder gaan. Zij ontkennen dat ons bewustzijn een beslissing neemt. In hun visie produceert ons onbewuste een bewustzijn. Een bewustzijn dat denkt een beslissing te nemen, maar het is in de ogen van deze onderzoekers een illusie. Ons onbewuste is slim. Zo slim dat het ons die illusie voorspiegelt en ons in de waan laat dat wij aan het roer van onszelf staan.

Will Tiemeijer neemt een genuanceerd standpunt in. Hij is (nog) niet overtuigd of bovenstaande zinnen dé waarheid zijn of bevatten. Hij geeft alleen door dat deze hypotheses leven en onderzocht worden. Maar er is inmiddels voldoende bewijsmateriaal om na te denken over de manier waarop mensen een beslissing nemen.

Will Tiemeijer heeft een prachtig, inzichtelijk boekje geschreven. Een boekje dat heel veel wetenschappelijk onderzoek als het ware samenvat. Meer dan samenvatten; hij schat bepaalde inzichten op waarde en geeft regelmatig aan dat er (nog) losse eindjes zijn. Ergens aan het eind trekt hij enkele conclusies. En zet hij het beeld van de kanovaarder neer. Een sterk beeld dat veel woorden overbodig maakt.

De kanovaarder: hét citaat
Vanouds zie we de mens graag als de autonome auteur van zijn leven. Bij elke keuze waarvoor hij zich gesteld ziet bepaalt hij kalm en weloverwogen welke richting hij zal inslaan. Dat is een mooi en geruststellend beeld. Helaas klopt het maar ten dele. Vaak blijken we juist heteronoom, dat wil zeggen, is ons gedrag de resultante van factoren in onze omgeving. De mens is als een kanovaarder. Hij wordt meegevoerd op een contrinue stroom van stimuli in zijn fysieke en sociale omgeving, die vaak onbewust zijn gedrag beïnvloeden. Natuurlijk is het wel mogelijk om de koers enigermate bij te sturen, zeker voor de geoefender kanovaarder, maar de mogelijkheden daartoe zijn begrensd. Hoe groter de vermoeidheid, hoe meer de loop van het water bepaalt waar hij uitkomt. (pagina 91)

Hé?
Lees bovenstaande zinnen nog maar eens rustig na, en realiseer uzelf dat dit geen onzin (meer) is. Uit talloos veel onderzoek naar de werking van onze hersenen (en gedrag) is vast komen te staan dat het inderdaad zo is. Een mens moet met zoveel stimuli omgaan dat het onmogelijk is om daar continue bewust mee om te gaan. Ons onbewuste handelt het gros op de achtergrond af. Gelukkig maar.

Een voorbeeld om uit te leggen dat ons onbewuste erg krachtig is door te denken aan de moeite die het kost om een goed voornemen daadwerkelijk te gaan uit- of doorvoeren. Minder snoepen, stoppen met roken, meer sporten of vaker een wandelingetje na het avondeten maken. Het probleem is dat u dit wél bewust kunt besluiten, maar dat het alleen slaagt als het in uw (onbewuste) dagelijkse ritme kunt opnemen. Maar dat onbewuste heeft zo zijn eigen (in jaren opgebouwde) ritme en staat niet te springen om iets nieuws. Het omgekeerde van een goed voornemen is een verslaving. Dat is een vervelend 'ritme' in uw onbewuste. En er is niets zo vervelend voor een onbewuste als iets los te laten. K
lik hier voor een artikel waarin dit uitstelgedrag nader wordt toegelicht.

De individuele mens als kanovaarder
Het beeld is zo krachtig omdat een mens in een complexe samenleving alleen kan overleven door in de meeste gevallen mee te bewegen op de woeste baren. Slechts nu en dan moet bijgestuurd worden. Niet te veel of te vaak want de krachten die je daarmee 'verspilt' kun je later niet meer 'gebruiken' als zich een ander onvoorzien probleem zich aandient.


'Instanties' als kanovaarder
Om deze metafoor te kunnen 'pakken' dient u de golven van het eerste plaatje weg te denken en een andere golf voor ogen te nemen. Die van Hokusai. Kunst uit de 19e eeuw. Toen deze Japanse kunstenaar een icoon maakte. De grote golf van Kanagawa. Een gigantische golf. Zo'n golf staat symbool voor de crises (meervoud) van onze jaren. Waarin iedereen te maken zal krijgen met de gevolgen van een veranderend klimaat, grondstoffen die schaarser worden, energie die opraakt, economische problemen, vergrijzing en immigratie. Onderwerpen die allemaal met elkaar samenhangen. Oud-politicus en minister Joris Voorhoeve noemt het in zijn recente boek de Negen plagen tegelijk.

Hoe dan ook: die golf van Hokusai is gigantisch en dat kleine bootje (amper zichtbaar) staat volstrekt machteloos tegen dit natuurgeweld. Het bootje is té klein. Evenals onze regering. Een bedrijf. Een instelling. De omvang van het bootje moet groter worden. Er zal meer samengewerkt moeten worden om tegenwicht te kunnen bieden. Moraal van dit beeld: de kano moet ingeruild worden voor een groter schip. Een ander (economisch) model? Een gemeenschap van Europese landen? Een regering die het vertrouwen heeft van het grootste deel van de bevolking? Een Titanic? 

De wetenschap en de kanovaarder
De wetenschap heeft de vervelende én fijne eigenschap dat ze maar doorgaat met nieuwe dingen ontdekken. Ontdekkingen die leiden tot nieuwe inzichten, produkten en diensten. Het tempo neemt almaar toe. Dat heeft met vele zaken te maken, maar de drie belangrijkste zijn dat alle wetenschappers (dankzij de ict-revolutie) met elkaar in contact staan (en elkaar daardoor bevruchten), de toename van het aantal wetenschappers én het feit dat nu ook in voormalige derde wereldlanden de bright young men and women mee doen aan het wetenschappelijke discours. Dit leidt er ongetwijfeld toe dat het aantal nieuwe ontdekkingen en daarvan afgeleide zaken nog sneller zal toenemen als in de laatste decennia.

Daardoor zullen zonder enige twijfel dilemma's op ons afkomen. Wetenschappers komen op gebieden die vragen gaan opleveren: morele, ethische, juridische en praktische.
Die vloedgolf lijkt op de golf van Hokusai. Een kanovaarder (de individuele mens) is volstrekt kansloos. Hij of zij kan deze stoomtrein niet tegenhouden. Instanties als regeringen, bedrijven of instellingen feitelijk ook niet. Er moet op de een of andere manier 'iets' opkomen dat in staat is de komst van 'bedreigende' aps te begeleiden. Denk aan een quantum-computer waardoor iedereen straks in een oorknopje een vertaalcomputer heeft waardoor je met iedereen van over de hele wereld zonder tolk kunt communiceren. Nano-technologen die aps maken die in ons lichaam álles gaan monitoren, preventief repareren of bijsturen. ICT-technieken die alles maar dan ook alles aan elkaar zullen koppelen, waardoor alles gevolgd kan worden en privacy tot het verleden behoort. De komst van robots die menselijke handelingen gaan verrichten. Mensen die levende cellen kunnen maken en vermenigvuldigen. Enzovoorts.


Fatalistisch? Laconiek?Het beeld dat Will Tiemeijer van de kanovaarder op de woelige golven neerzet heeft is redelijk laconiek. De beste optie is in zijn optiek om je als mens over te geven aan het wilde water en met je peddel slechts af en toe bij te sturen. Als het nodig is. Niet té veel peddelen, want dat gaat ten koste van de kracht die je nodig hebt als zich onverwacht een golf aandient die wel jouw ingrijpen vereist.

Loslaten dus. Niet alles willen controleren. Meestal komt het goed. Gaat het goed.




Geen opmerkingen:

Een reactie posten